STOCZEK ŁUKOWSKI- przewodnik po mieście z charakterem

O grupie projektowej  „Lokalnie zakręceni”

Różni nas wiele:

-  wiek, gdyż część z nas jest przed trzydziestką, a część po pięćdziesiątce;

-  sytuacja zawodowa, gdyż część z nas jeszcze się uczy, część pracuje, a część jest już na emeryturze;

-  umiejętności  oraz zainteresowania, gdyż mamy wśród nas  regionalistów, amatorów fotografii, grafiki komputerowej, działaczy społecznych, sportowców, miłośników śpiewu i tańca oraz osoby, które dopiero poszukują swojej pasji.

Nas wszystkich: starszych i młodszych, „Stoczkowiaków rodowitych, flancowanych i nastańców” łączy miłość do naszej Małej Ojczyzny. Serce nam mówi, że Stoczek to najpiękniejsze miejsce na Ziemi, bogate w piękne krajobrazy, liczne pamiątki historycznej przeszłości oraz w ludzi, którzy temu właśnie miastu oddawali i oddają swoją pracę i umiejętności.

Mamy nadzieję, że ten Przewodnik po mieście z charakterem, który oddajemy Państwu do rąk  - w mieszkańcach Stoczka wzmocni dumę z naszego miasteczka, a przyjezdnych gości zachęci do częstego odwiedzania grodu nad Świdrem.

Jest on efektem półrocznej pracy grupy projektowej, która skrzętnie wyszukiwała ciekawe miejsca i informacje o nich. Grupę „Lokalnie zakręceni” tworzą: Agnieszka Barej, Paulina Chudek, Hanna Gurzyńska, Anna Hajewska, Marianna Jaśkiewicz, Zofia Jaworska, Stanisława Kałdowska, Jakub Kania, Cecylia Kunka,  Sebastian Łukasik, Katarzyna Markiewicz, Maciej Moreń, Helena Nowicka, Aleksandra Osiak, Urszula Perczyńska,  Rafał Perczyński, Paulina Pietrzak, Bożena Pokora, Barbara Pokorska, Teresa Poźniak, Krystyna Romańska, Czesław Romański, Marta Sałasińska, Kacper Staniszewski, Hanna Stosio, Natalia Szaniawska, Łukasz Szczepańczyk, Bernarda Śnieżek, Paweł Walecki, Grzegorz Zasuwik, Kamila Zasuwik, Elżbieta Zdanikowska.

Odpowiedzialność za opisy miejsc wartych zobaczenia wzięły na siebie: Hanna Stosio, Katarzyna Markiewicz, Agnieszka Barej i Urszula Perczyńska;

Za pięknymi widokami z aparatem fotograficznym między jedną burzą a drugą ganiali: Agnieszka Barej  i Rafał  Perczyński;

Grafikę w przerwach między egzaminami w ekspresowym tempie zrobił Grzegorz Zasuwik.

Projekt „Lokalnie zakręceni” jest realizowany  ze środków otrzymanych od Fundacji Rozwoju Społeczeństwa informacyjnego w ramach Programu Rozwoju Bibliotek Polsko – Amerykańskiej Fundacji Wolności. Miejska Biblioteka Publiczna w Stoczku Łukowskim w tym Programie uczestniczy od 2011 roku.

 Loga fundacji 

O MIEŚCIE...

Słów kilka o naszym mieście

Stoczek Łukowski jako osada istniał już w XIII wieku.  5 kwietnia 1546 roku król Zygmunt Stary nadał mu prawa miejskie. W czasie rozbiorów Polski miasto kilkakrotnie zmieniało przynależność państwową, by ostatecznie  znaleźć się pod zaborem rosyjskim.

Na kartach historii na trwałe Stoczek zapisał się dzięki pierwszej zwycięskiej bitwie w powstaniu listopadowym stoczonej 14 lutego 1831 roku. W miejscu, z którego wojskiem polskim dowodził generał Józef Dwernicki w setną rocznicę bitwy wzniesiono pomnik. Wszyscy mieszkańcy Stoczka potrafią zaśpiewać „Armaty pod Stoczkiem zdobywała wiara rękami czarnymi od pługa” oraz „Grzmią pod Stoczkiem armaty, błyszczą białe rabaty, a Dwernicki na przedzie na Moskala sam jedzie”;  bitwę pod Stoczkiem namalowali Kossak, Rosen, Malankiewicz, Dąbrowski i inni.

Przed wybuchem powstania styczniowego w miejscowym kościele Ksiądz Stanisław Brzóska głosił kazania nawołujące do walki (między innymi słynne kazanie o pszenicy i kąkolu),  a w czasie  powstania  w okolicach Stoczka stoczono kilka bitew, w tym pod Różą (gdzie dowodził Marcin Borelowski „Lelewel”)  i pod Kapicami. Za udział w powstaniu stracono rewolucyjnego burmistrza miasta Jana Justynowicza, a w 1869 roku Stoczkowi odebrano prawa miejskie, które odzyskał w 1916 roku.

                Miasto znane jest jako miejsce urodzenia wielu wybitnych postaci życia politycznego i społecznego. Tu urodził się Aleksander Świętochowski -  główny ideolog  polskiego pozytywizmu, którego ojciec był nauczycielem w miejscowej szkole; Biskup Adolf Szelążek – założyciel Zgromadzenia zakonnego Sióstr św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Proboszczem miejscowej parafii w latach 1870 – 1883 był późniejszy biskup lubelski Franciszek Jaczewski.

Od 1805 roku w mieście zaczęli osiedlać się Żydzi, w okresie międzywojennym stanowili 67% społeczeństwa Stoczka. W tym czasie Stoczek był słynny z targów końskich, które były jednymi z największych w Polsce i Europie.  W latach trzydziestych Stoczek odwiedzali liczni przedstawiciele środowisk politycznych, w tym Wincenty Witos i Maciej Rataj.

                12 września 1939 roku miasto zostało w 85% spalone przez Niemców. Przejeżdżająca przez Stoczek pod koniec września Zofia Nałkowska w „Dziennikach czasu wojny” napisała: „Wjechałyśmy do Stoczka. Miasto ślicznie położone na wzgórzu, z widokiem otwartym na okalającą je dolinę i dalsze, ozdobione gajami, pagórki. Tu z całych dzielnic pozostały tylko kominy, u dołu obstawione kaflowymi piecami. Drzewa czarne i nagie, ogródki obwiedzione jeszcze siatką.”

27 września 1942 roku Żydzi ze Stoczka wraz ze swymi rodakami zgromadzonymi w Parysowie zostali wysłani do obozu śmierci w Treblince,  z pięciotysięcznego miasteczka  pozostało niecałe dwa tysiące mieszkańców. W latach okupacji w mieście i w jego okolicach działy liczne oddziały partyzanckie, między innymi oddział kapitana „Ostoi”.

Mimo wielu strat, jakie przyniosła II wojna światowa – udało się miasteczko odbudować, głównie dzięki zaangażowaniu miejscowej ludności, dla której patriotyzm lokalny stanowi wartość ponadczasową.  Stoczek od dawna miał tradycje społecznikowskie – już w 1912 roku powołano Spółdzielnię Spożywców, w 1916 powstała Straż Ogniowa, która nie tylko walczyła z pożarami, ale też prowadziła działalność kulturalną. W 1917 roku powstało Ognisko Nauczycielskie, które z własnych składek ufundowało bibliotekę publiczną. Aktywnie działały:  Związek Strzelecki, Koło Młodzieży  Wiejskiej, drużyna harcerska, Orkiestra Parafialno – Strażacka  i wiele innych. Większość z tych organizacji kontynuowała działalność po zakończeniu wojny. Powstawały także nowe stowarzyszenia angażujące się w prace  społeczne i kulturalne:  w 1947 powstał Ludowy Klub Sportowy „Dwernicki”, aktywnie działa Koło Łowieckie „Trop”, Koło Wędkarskie, Koło Hodowców Gołębi Pocztowych.  Od  1979 roku istnieje Towarzystwo Przyjaciół Stoczka prowadzące działalność wydawnicza i promocyjną, od niedawna powołano  Stoczkowskie Towarzystwo Sportowe AVES  i dwa kluby  motocyklowe,  w 2013 roku powstał Inkubator Kreatywności Społecznej. Pracę  społeczną prowadzi też miejscowa parafia,  przy której działają Młodzieżowy Zespół Teatralny, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, biblioteka parafialna, Akcja Katolicka i schola.  

Najstarszą cykliczną imprezą odbywającą się w Stoczku od ponad 40 lat jest Sejmik Wiejskich Zespołów Teatralnych, od 2001 roku odbywa się też Ogólnopolski Bieg Uliczny „Grzmią pod Stoczkiem armaty”, innych imprez i działań nie sposób tu wyliczyć.

„…poczynając od Stoczka, okolica jest dziwnie piękna (…) Jest piękna jak kraina podgórska – choć wzgórza są tu usypane ze zwykłego piasku, a doliny łąkowe stanowią po prostu torfowiska.” – pisała w „Dziennikach czasu wojny” Zofia Nałkowska. Obecnie Stoczek jest jeszcze piękniejszy, potrafi zauroczyć dzięki malowniczemu położeniu, bogatej przyrodzie i równie bogatym tradycjom. 

PIERWSZA TRASA HISTORYCZNA

1.      Śladami walk narodowo – wyzwoleńczych (Powstanie Listopadowe,  Powstanie Styczniowe)

 

A.      Pomnik Gen. Józefa Dwernickiego (Plac T. Kościuszki)

Dłuta Zygmunta Kaczora, wybitnego rzeźbiarza urodzonego w Stoczku Łukowskim (Zgórznica), odsłonięty w lutym 1992 roku w 161 rocznicę bitwy pod Stoczkiem. Upamiętnia postać Generała  - dowódcy polskich oddziałów pierwszej zwycięskiej bitwy powstania listopadowego. W uznaniu zasług mieszkańcy Stoczka nadali imię generała Dwernickiego Szkole Podstawowej i Liceum Ogólnokształcącemu, ulicy i miejscowemu Klubowi Sportowemu.

B.      Pomnik ofiar walk o niepodległość zwany potocznie Pomnikiem ofiar II wojny światowej.       (ul. Piłsudskiego)

Wzniesiony w  roku 1947, jak podaje akt erekcyjny „na miejscu męczeńskiej śmierci 2 bohaterów mieszczan tutejszych zamordowanych przez carski despotyzm w roku 1863 za walkę o wolność Polski(…) i ku czci tych wszystkich, którzy w więzieniach i obozach hitlerowskich życie swe Ojczyźnie w ofierze złożyli”. Akt erekcyjny jest wyrazem odwagi mieszkańców Stoczka, którzy w trudnym okresie historycznym przekazali następnym pokoleniom informację o męczeńskiej śmierci rewolucyjnego burmistrza Miasta z okresu powstania styczniowego.

C.      Zbiorowa mogiła powstańców styczniowych (stary? cmentarz niegrzebalny przy ul. Polnej)

Miejsce pochówku powstańców styczniowych poległych w potyczkach z wojskami carskimi pod Różą i Kapicami w okolicach Stoczka.  W 1916 roku z okazji 125 rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja społeczeństwo Stoczka w miejscu zbiorowej mogiły powstańców postawiło potężny dębowy krzyż, na którego ramionach wyryto daty: 1863 – 1916, dzisiaj  w tym miejscu stoi krzyż metalowy.

D.     Groby powstańców styczniowych  na cmentarzu parafialnym (ul. Kościelna)

Wśród zachowanych mogił  odnaleźć można nagrobek  ks. Tomasza Nowackiego proboszcza miejscowej parafii – zmarłego w 1867 roku w dwa lata po powrocie z zesłania za udział w powstaniu, oraz powstańca porucznika Teofila Lebiedziewicza)

E.      Krzyż pamiątkowy na Szubienicznym Polu  (ul. Kościelna)

Wzniesiony na miejscu straceń mieszkańców Stoczka i okolic, w tym  uczestników zrywów narodowo – wyzwoleńczych.

F.       Pomnik Tadeusza Kościuszki

Najstarszy pomnik w Stoczku wzniesiony w 1917 roku (jeszcze za okupacji pruskiej) w stulecie śmierci Naczelnika Powstania Kościuszkowskiego. W odsłonięciu pomnika uczestniczyła Helena Mniszkówna, która przedstawiła życiorys Tadeusza Kościuszki.

G.     Pomnik Bitwy pod Stoczkiem (pod wsią Zgórznica)

Wzniesiony w 1931 roku w stulecie bitwy pod Stoczkiem na wzgórzu, z którego gen. Dwernicki dowodził polskimi oddziałami podczas pierwszej zwycięskiej bitwy powstania listopadowego. Szczegółowe informacje o przebiegu bitwy umieszczone są na tablicach znajdujących się przy pomniku.

H.     Pomnik POW w Czterech Brzózkach (przy trasie siedleckiej w okolicy wsi Zgórznica)

Wzniesiony 1918 roku  według ustnych przekazów na miejscu zbiorowej mogiły powstańców listopadowych poległych w bitwie pod Stoczkiem. Było to miejsce  konspiracyjnych spotkań żołnierzy rejonu stoczkowskiego Polskiej Organizacji Wojskowej. 

I.        Pomnik Ignacego Braulińskiego z POW (ul. Sikorskiego)

Wzniesiony w 1928 roku w dziesiątą rocznicę śmierci Ignacego Braulińskiego – żołnierza Polskiej Organizacji Wojskowej poległego podczas rozbrajania Niemców w Stoczku 11 listopada 1918 roku.  

J.  Kościół parafialny (ul. Piłsudskiego)

Kościół w stylu neogotyckim zaprojektowany  prawdopodobnie przez architekta Józefa Piusa Dziekońskiego,  zbudowany w latach 1909 – 1923, konsekrowany w 1934 roku. W przedsionku znajdują liczne tablice o treści patriotycznej, w tym kopia mosiężnej tablicy z pomnika bitwy pod Stoczkiem. W stoczkowskim kościele w  latach 1861 – 1862  głosił kazania (miedzy innymi słynne kazanie o pszenicy i kąkolu)  ksiądz Stanisław Brzóska – bohater powstania styczniowego.

DRUGA TRASA HISTORYCZNA

1.      Miejsca upamiętniające II wojnę światową

A.      Kościół parafialny (ul. Piłsudskiego)

 W kruchcie kościelnej w 1987 roku umieszczono pamiątkową tablicę ku czci  poległych żołnierzy AK z IV Rejonu Obwodu Łuków. W 1990 roku dokonano wmurowania tablic pamiątkowych poświęconych dowódcom oddziałów AK: Wojciechowi Barejowi, Wiktorowi Kaczorowi, Adamowi Nenckiemu i Zygmuntowi Bagrowskiemu. Znajduje się tam również urna z ziemią katyńską przywieziona przez pana Bareja ze Skórca, jej wmurowania dokonał porucznik Paweł Królikowski. Podczas II wojny na wieży kościoła znajdowała się radiostacja, skąd nadawano i odbierano tajne meldunki oraz prowadzono nasłuch radia londyńskiego.

 

   B.      Pomnik kapitana „Ostoi” (ul. Piłsudskiego przy skrzyżowaniu z ul. Ostoi)

Osłonięty w 1990 roku, przywołuje pamięć   Wacława Rejmaka ps. „Ostoja” - legendarnego dowódcy miejscowego oddziału AK zwanego „Kasantami Ostoi” . Uroczystego odsłonięcia dokonał brat kapitana Henryk Rejmak wraz z kombatantami Henrykiem Nowosielskim i Marianem Drabińskim. Okolicznościową  homilię podczas Mszy świętej wygłosił Ks. Bp Jan Mazur.

 

C.      Pomnik ofiar II wojny światowej (ul. Piłsudskiego)

Wzniesiony w 1947 roku według aktu erekcyjnego  „na miejscu męczeńskiej śmierci 2 bohaterów mieszczan tutejszych zamordowanych przez carski despotyzm w roku 1963 za walkę o wolność Polski(…) i ku czci tych wszystkich, którzy w więzieniach i obozach hitlerowskich życie swe Ojczyźnie w ofierze złożyli”. W okresie PRL pod tym pomnikiem składano kwiaty podczas pochodów pierwszomajowych oraz uroczystości patriotycznych związanych z II wojna światową.

D.     Kwatera Wojenna na cmentarzu parafialnym (ul. Kościelna)

Odsłonięta w 1996 roku, upamiętnia mieszkańców Stoczka Łukowskiego i okolic, którzy walczyli w czasie II wojny światowej w formacjach Wojska Polskiego i  Armii Krajowej. Kwaterę odsłonięto podczas uroczystości związanych z obchodami 450-lecia nadania  Stoczkowi  praw miejskich. Inicjatorem budowy był pan Zbigniew Nowosielski, miejsce pod Kwaterę przekazał  ówczesny proboszcz Józef Huszaluk. 

 

E.      Groby żołnierzy i partyzantów z czasów II wojny na cmentarzu parafialnym (ul. Kościelna)

W starszej części cmentarza znajdują się groby między innymi: „żołnierza wyklętego”  Adama Nenckiego   (uczestnika kampanii wrześniowej, porucznika  AK, odznaczonego Orderem Virtuti Militari, zamordowanego przez NKWD w 1945 roku i jego towarzysza broni Zygmunta Pawlika ps. „Stańczyk”);   Konstantego Wietraka  - żołnierza II Korpusu Polskiego Armii Andersa uczestnika bitwy pod Monte Cassino , Bolesława Rosy, Wojciecha Bareja  i wielu innych)

 

F.       Dworek  Zgórznica  (ul. Nowoprojektowana 1) W czasach II wojny światowej dworek rodziny Nenckich był miejscem konspiracyjnych spotkań „Kasantów Ostoi” (nazwa potoczna miejscowego 1 Batalionu 35 P.P. AK pochodząca od pseudonimu ich dowódcy kpt. „Ostoi” i od słowa kasować – niszczyć).  Przed dworkiem znajdują się dwa pomniki: Dąb Pamięci poświęcony żołnierzom AK oraz pomnik poświęcony Alinie Nenckiej - Sławińskiej ps. „Rola” i Adamowi Nenckiemu ps. „Konrad” – właścicielom Dworku, oraz  Zygmuntowi Pawlikowi ps. „Stańczyk”)